Tehlikeli maddelerin muhafaza edilmesinde ortaya çıkabilecek zaafların ortadan kaldırılması çoğu zaman büyük kazaların önlenmesi için anahtar niteliğindedir. Dolayısıyla, kimyasalı çevreleyen ekipmanın yeterli devam bütünlüğünün (gemi, tank, boru vs) sağlanması için uygun önlemlerin alınması gerekmektedir. Hizmet içi denetim ve bakım hizmetleri büyük kazaların önlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır.
RBI -Risk Temelli Kontrol (Risk Based Inspection) Nedir?
Petrol, Gaz ve Petrokimya endüstrisi, bir taraftan emniyet ve güvenilirliğini artırmak için mevcut risklerin azaltılması ve/veya ortadan kaldırılması bir taraftan da bu çalışmaların maliyeti arasında çetin bir mücadele yürütmek zorundadır. Bununla birlikte, en yüksek risk genellikle tesis öğelerinin küçük bir yüzdesi ile ilişkilidir.
Dolayısıyla, bu potansiyel yüksek risk öğeleri diğerlerinden çok daha yüksek bir ilgi ve dikkati hak ederler. Önceliğin hangi alanlarda olduğunu bilmek büyük önem kazanmaktadır. Bu nedenle, kontrol ve bakım planlanması için uygun teknolojinin kullanılması, denetim maliyetleri ve risk arasında bir dengenin kurulması açısından önemlidir. Etkin bir denetim ve bakım programı sunmak için en iyi yöntemlerden birisi de “Risk Temelli Kontrol (RTK); Risk Based Inspection (RBI)”dır.
RTK, programlarının etkin bir şekilde uygulanması, ekipman ve boru tesisatının işletme ömrünü arttırmakta, emniyetli ve aynı zamanda maliyet etkin bir ortam sağlamaktadır. RTK, denetim ve bakım programlarının uygulanması iyi bir mühendislik yöntemi olarak kabul edilmekte ve kökleri “Proses Emniyeti Yönetimi” ve “Mekanik Bütünlük” programlarına dayanmaktadır. Risk temelli kontrol uygulaması, gözetim maliyetlerini ve riskleri, uygun teknolojiyi ve gözetim ve bakım planlamasına yönelik yazılımlar kullanarak dengelemeye olanak sağlamaktadır.
Risk Temelli Kontrol Nedir ve Niçin Gereklidir?
Büyük Kazaları Kontrol Yönetmeliği (COMAH veya Seveso II), bir bütün olarak tesislerdeki büyük kaza tehlikelerinin kontrolünü kapsamaktadır. Bu tür tesisler yanıcı, zehirli veya diğer tehlikeli madde içeren atmosferik depolama tankları, proses boru hatları veya başka ekipmanlarla ilgili olabilmektedir.
Risk Bazlı Denetim; fabrika ekipmanlarının denetim programlarını yönetmek için risk analizi ilkelerinin uygulanması anlamına gelir. Bir süredir nükleer enerji üretimi sektöründe kullanılmakta olan “Risk Temelli Kontrol (RTK)”, rafineri ve petrokimya tesisleri için de uygulanmaktadır. Risk Temelli Kontrol (RTK)’ un nihai hedefi, maliyet etkin bir denetim ve kabul edilebilir mekanik bütünlük ve güvenilirlik sağlayan bir bakım programı geliştirmektir.
Risk temelli kontrol uygulaması, gözetim faaliyetleri için en iyi yaklaşımı, risk analizlerinden yararlanarak geliştirmeye olanak sağlar. Ayrıca bakım süreçlerini yönetirken aşağıdaki hususları gerçekleştirmenizi sağlar;
Arızanın olasılıklarının ve sonuçlarının analiz edilmesi,
İlgili tüm geçerli yönetmelik ve Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik gerekliliklerine uyulması,
Risk bazlı gözetim ve bakım programı geliştirilmesi,
Mekanik bütünlük ve güvenilirliğinin sağlaması,
Gözetim ve bakım kaynaklarının en yüksek riski taşıyan tesis öğelerine ve parçalarına odaklanmasının sağlanması.
Hata Nedenleri veya Hasar Mekanizmaları
Basınçlı bir sistemde ya da muhafaza altında tutulmakta olan enerjinin ve/veya tehlikeli maddenin her hangi bir şekilde açığa çıkması hata anlamına gelir. Hata genellikle muhafaza çeperinde bir oyuk ya da çatlama nedeniyle depolanan maddenin çevreye sızması yoluyla olur. Çok şiddetli durumlarda ise, depolanan enerji yüksek basınçlı fışkırmaya, füzeye, yapısal çökmeye ya da boru hattı kırbaç durumuna neden olur üstelik içindekiler yanıcı ve/veya toksik olabilir.
Basınçlı sistemler ile tanklar ve diğer muhafaza sistemlerinde oluşan hataların kök nedenleri aşağıdakileri kapsamaktadır;
Yükleme ve normal operasyon ortamına uygun olmayan tasarım ve/veya malzeme
Yanlış ve/veya kusurlu, arızalı üretim,
Korozyon ya da metal yorulması çatlaması benzeri, tesisin operasyonunda ortaya çıkan ve önceden öngörülemeyen çürüme veya bozulma
Normal operasyon veya bakımda ya da yüksek basınç korumasında ortaya çıkan sistem hataları
Enstrümantasyon, kontrol sistemleri veya besleme ve elektrik tedariki sistemlerinin aksaklık ve arızaları
Kasti zarar da dahil insan hataları
Yangın, çarpma veya fırtına benzeri harici olaylar
Risk Değerlendirme
Hata senaryolarının belirlenmesi için işyeri yetkilileri tarafından uygulanabilecek bir çok yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemler, bir yapıda, hatayı oluşturan veya hata oluştuktan sonraki olayların tarif edilmesi ve ölçülmesinde dikkate alınan ayrıntılarla birbirinden ayrılırlar. Aşağıdaki listede belirtilen temel uzmanlık teknikleri kullanılabilir;
Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi (HAZOP)
Olası Hata ve Etkileri Analizi (FMEA)
Hata Ağacı Analizi (FTA)
Olay Ağacı Analizi (ETA), vb….
API 581 nolu yayın, Risk Temelli Kontrol (RTK)için temel bir doküman niteliğindedir ve petrokimya ve kimyasal proses alanlarında kullanılan endüstriye özel bir kaynak niteliği taşır. Bir Temelli Kontrol (RTK) programının aşağıdaki hususları amaçlaması gerekmektedir:
Bir öge ile ilişkilendirilen risk seviyesini tanımlama ve büyüklüğünü ölçme,
İş emniyeti, çevresel ve işin duraksaması veya kesilmesi risklerini değerlendirme,
Etkin denetim kaynakları kullanmak suretiyle hata oluşma riskini azaltma.
API 581’e göre, hata olasılığı, belli bir hata olayının, genellikle bir yıl olarak alınan belirli bir zaman aralığında, ortalama frekans ya da şiddetle meydana gelme olasılığıdır. Kalitatif yaklaşım, her bir ögeye 5 x 5 bir risk matrisinin uygulanmasıyla yapılır. Hatanın oluşma olasılığı aşağıdaki 6 (altı) ağırlıklı faktörün toplamıyla bulunur.
Bir tesisat içindeki ekipman sayısı,
Hasar mekanizması,
Denetimin etki derecesi,
Ekipmanın halihazırdaki durumu,
Prosesin doğası,
Emniyet tasarımı ve mekanizması.
Hatanın sonuçları aşağıdaki yalnızca iki faktöre bölünür:
Yangın/Patlama
Toksisite
Kantitatif analizin genel yaklaşımı; öncelikle prosesin ayrıntılarının belirlenmesi ve ekipman ve diğer ilgili bilginin derlenmesine dayanmaktadır. Sonrasında ise, risk, herbir hata sonucu ile herbir hasar senaryosunun çarpılması ile hesaplanır. Toplam risk ise tüm senaryo risklerinin aritmetik toplamına eşittir..
Risk = CS x FS
S = Senaryo
CS = Senaryonun sonuçları
FS = Senaryonun oluşma frekansı
API 581’e göre, hata riski, hatanın meydana gelme olasılığı ile o hatanın sonuçlarının ölçülmesini birlikte değerlendirilmesini gerektirir. Eğer bu iki parametrenin nümerik olarak belirlenmesi mümkün ise, o zaman risk; hata oluşma olasılığı ile hata sonucu doğan zararın çarpımına eşittir.
RiskITEM = Σ RiskS
Risk Bazlı Denetim Süreci
Birçok arıtma ve petrokimya tesisleri dağ gibi bir proses güvenliği ve mühendislik bilgileri ile başa çıkmak zorundadır. Bu kritik bilgiler, genellikle dosya odası, çekmece içerisinde ya da mevcut uygulama bölümlerine dağıtılmış durumdadır. Belki daha büyük bir sorun da, bakım, mühendislik, güvenlik, işletme ve diğer departmanlarda aynı bilgilerin farklı sürümlerinin muhafaza edilmesidir. Dahası, bu bilgiler farklı ihtiyaçlar ve farklı disiplinler tarafından genellikle tekrar tekrar yeniden oluşturulur veya doğrulanmak zorunda kalınır.
Risk Bazlı Denetim sürecinde mühendisler, tahmini ya da gözlemlenen bozulma mekanizmalarını önlemeye yönelik denetim stratejilerini tasarlamaktadırlar (ne, ne zaman, nasıl incelenecek).
Risk Temelli Kontrol (RTK) planları, denetim faaliyetlerinin yürütülmesi için optimum planı oluşturmak için kullanılan bir planlama aracıdır. RTK, örneğin Korozyon Risk Değerlendirme gibi, denetim planlama ve fiziksel denetim prosedürlerinin belirlenmesine rehberlik edecek formal bir risk analizinin bulgularını kullanır.
Denetim planlanmasında risk bazlı bir yaklaşım aşağıdaki amaçlar için kullanılır:
Üretimi, işletmeyi, malzeme bütünlüğünü etkileyecek süreç operasyonlarının değerlendirilmesi,
Riskin en düşük kabul edilebilir seviyeye indirgenmesinin sağlanması,
Varlıkların kalan ömürlerinin belirlenmesi,
Kabul görmüş endüstri standartlarından yararlanarak, operasyonel risklerin tespit edilmesi,
Uygun gözetim aralıklarının tespit edilmesi,
Teknik özelliklerin ve inşaat malzemelerinin gözden geçirilmesi,
Risk sıralama düzeyinin ayrıntılı tanımlanması ve ilgili risk kabul düzeyinin belirlenmesi,
Bir korozyon yönetim planı geliştirilmesi,
Korozyon döngü haritalamasının yapılması,
Tespit ve muayene için en uygun yöntemlerin kullanılması,
En kritik alanların üzerine odaklanmış denetim için çaba harcanması,
Denetim programlarının optimize edilmesi,
Gerekli gözetim ve bakım görevlerinin ayrıntılı tanımlanması.
Risk Temelli Kontrol (RTK), denetim sıklığı ve denetim kapsamının optimum kombinasyonunu belirleyen mantıksal, dokümante edilmiş, tekrarlanabilir bir metodoloji temin eder. Temelli Kontrol (RTK)’un temel amacı yalnızca yüksek riskli alanlara yoğunlaşılması, düşük riskli alanların normal denetim programlarına az miktarda dahil edilmesi ya da hiç dahil edilmemesi ve böylelikle denetim maliyetlerinde azımsanmayacak bir tasarrufun sağlanmasıdır.
SONUÇ – DEĞERLENDİRME
Risk analizi kavramı uzun bir süredir gündemde bulunmaktadır, Risk Temelli Kontrol (RTK)programları ise, endüstride dikkat çekici bir ilgiye konu olmaktadır. RTK, endüstriyel riskleri (korozyon ve stres nedeniyle çatlama’dan oluşan) tanımlayan, değerlendiren ve haritalandıran bir süreçtir, böylelikle atmosferik tanklar, boru hatları basınçlı ekipmanlar ile yapısal elemanların bütünlüğü sağlanmış olacaktır. RTK, uygun muayene ve analiz yöntemleri ile kontrol edilebilir riskleri gidermektedir.
Depolanan enerjinin veya tehlikeli maddenin istenmeyen bir şekilde ortaya çıkmasıyla oluşan hatanın sonucu, hasar oluşma potansiyelidir. İşveren veya işveren vekili zarar potansiyelini değerlendirmek çalışanlar ve/veya halka sağlık ve güvenlik açısından oluşabilecek tehlikeleri, çevreye verilmesi muhtemel kirlenme ve diğer zararları bildirmek zorundadırlar. Buna ilave olarak, örneğin hata sonucu oluşan üretim kaybı, ekipmanın tamir ve yenileme masrafları ve firma isim ve saygınlığına gölge düşürülmesinin maliyeti vb. hata sonuçlarının işe olan olumsuz etkilerini de yasalara uygun şekilde dikkate almaları gerekmektedir. Risk Temelli Kontrol (RTK) denetim programı bu riskleri azaltmak için geliştirilmiştir. Bakım süreçlerini yönetirken Risk Temelli Kontrol (RTK)yapabilmek için şu hususları bilmemiz gerekir;
Ne tür bir hasar beklenmektedir,
Hasar nerede aranmalıdır,
Hasar nasıl aranmalıdır,
Hasar ne zaman aranmalıdır .
Bütünleşik yönetim stratejileri, hata kök nedenlerinin ortadan kaldırılması veya azaltılması amacıyla alınabilecek önlemleri içermektedir. Tasarımların gözden geçirilmesi, üretim kalite güvencesi, işletme eğitimleri ve muhtelif sistem analizleri bu önlemlere örnektir. Operasyon anında yapılan denetimler, bir kök nedenin, tasarımda veya tesis ilk defa işletmeye alındığında öngörülmeyen bir hatanın oluşmasına engel olacaktır. Bu nedenle de Risk Temelli Kontrol (RTK), ülkemizde pek bilinmeyen ve yeni bir kavram olmasına rağmen üzerinde düşünülmesi ve uygulamada yaygınlaşması için çalışma yapılması gereken önemli bir konudur.
KAYNAKÇA
API Publication 581 – Risk Based inspection, Base Resource Document – 1st edition 2000.
API Publication 580 – Recommended Practice for Risk Based inspection– 1st edition 2002.
HSE, Best Practice for Risk Based Inspection as a part of Plant Integrity Management, Contract Research Report 363/2001
Ramesh J. P., Risk Based Inspection, Middle East Nondestructive Testing Conference & Exhibition - 27-30 Nov 2005 Bahrain, Manama